Petito principi ya da fasit daire; safsata, kendi kendini kanıtlayan önerme,
bir düşünceyi ortaya koyarken ya da anlamaya çalışırken yapılan yanlış çıkarsamadır.
Safsatalar ilk bakışta geçerli ve iknâ edici gibi görülebilir ise de
yakından bakıldığında kendilerini ele veren sahte argümanlardır.
Safsataların farkına varmak, onları geçerli ve sağlam argümanlardan ayırmak
önemli bir eleştirel düşünme becerisidir.
Bir kurt ile bir kuzu susayınca aynı anda aynı dere kenarına gelirler. Kurt, derenin üst tarafında, kuzu da alt tarafında durur. Kuzuyu gören sinsi kurt, onu yemek için bir bahâne arar ve “Neden benim içtiğim suyu bulandırıyorsun?” der kuzuya.
Kuzu korkudan titreyerek şöyle cevap verir: “Özür dilerim ama ben böyle bir şeyi nasıl yapabilirim ki? Daha aşağıda olan ben, yukarıda olan senin önünden geçen ve aşağıya akan sudan içiyorum.”
Görüldüğü gibi kuzunun retorik becerisi yerinde ve kurdun zayıf kanıtını da nasıl çürüteceğini biliyor ve sağduyulu insanların katılacağı, suyun tepeden düzlüğe atık ve pislik getirdiği düşüncesini ileri sürüyor.
Kuzunun bu haklı itirazı karşısında hoşnutsuz olan ard niyetli kurt bu kez başka bir yol dener ve şöyle der: “Altı ay önce sen benim hakkımda kötü konuşmuştun.” Bunun üzerine kuzu ona şöyle cevap verir: “Ama o zaman ben daha doğmamıştım bile!” diyerek kuzunun mesnetsiz iddia ve hamlesini boşa çıkarır.
Bunun üzerine kurt bu kez de konu ile hiç ilgisi olmamasına rağmen “Ancak baban hakkımda konuşmuştu!” der ve ardından kuzunun üstüne atlayıp parçalayarak onu yer.
Latin edebiyatçı Phaedrus tarafından yazılan bu kısa öykü, sözde sebeplerle suçsuz insanlara eziyet eden insanlar için yazılmıştır. Phaedrus’nun öyküsü bize zorba ve zâlimin, retorik yaptığı sıradaki bir karikatürünü sunmakta ve iki şeyi anlatmaktadır: öncelikle zorba, baştan karar verdiği kötü niyetli eylemi konusunda önceden sözde bir gerekçeyle kendini temize çıkarmaya çalışır, bu çürütülürse kanıt gerektirmeyen bir başka sözde gerekçeyle kurbanının retoriğine engel olur. Bu itibarla öykü aslında gerçek dışı bir şey anlatmamaktadır.
Kuzuyu “kurban” olarak gören sinsi ve zorba kurt bir yandan mesnetsiz de olsa peş peşe bazı bahâneler ileri sürerek kuzuyu zora sokmak istemekte, diğer yandan da zayıf kurbanına karşın da mütehakkim (başat-egemen) bir tavır da sergilemektedir.
Yukarıdaki temsilden hareketle insanlara ders vermeyi amaçlayan bu tür anlatılarda zorba ve zâlim, gösterildiğinden daha kurnazca hareket edip amacına ulaşmak için belli etmeden Latince “petito principi” denen kısır döngüye [2] başvurup bu çerçevede ya iddiasını olmuş sayar ya da bir konuyu kanıt olarak kullanıp muhatabının gerekçelerini yahut cevabını kendine göre çürütür.
© 2025. Bu makalenin / yazının içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereği kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz
SONNOTLAR
[1] Gaius Iulius Phaedrus (M.Ö. 15-M.S. 50): Latin edebiyatının ilk önemli (hayvanlara, efsânevî yaratıklara, bitkilere, cansız objelere ya da doğa güç-lerine insana ait özelliklerin verilmesi ile bir ahlâkî ders vermeyi amaçlayan manzum öyküler anlamına gelen) fabl yazarıdır. Ezop Masalları olarak bilinen Eski Yunan’a ait düz yazı fablların Latince serbest ve manzum çevirilerini yapmıştır. Köle olarak doğmuş, genç yaşta İtalya’ya gitmiş, Roma İmparatoru Augustus’un (M.Ö. 63-MS 19) sarayında azat edilmiştir. O dönemin klasik öğrenimi gereği Yunan ve Latin yazarlarını okumuştur. Phaedrus’tan önce Quintus Ennius (239-169), Lucius Annaeus Seneca (M.Ö. 4 -MS 65) ve Quintus Horatius Flaccus (M.Ö. 8-MS 65) gibi Latin şairleri de fabl yazmışlardı ama Phaedrus kendisini, yapıtlarında öğreticilik ile güzelliği kaynaştırabilen öncü bir şair olarak görür, ölümsüzlüğe ulaşacağını düşünür, kısa yazışı ile de gurur duyar. “Tilki ile Ekşi Üzümler”, “Kurt ile Kuzu”, “Aslan Payı”, “İki Cüzdan”, “Gübredeki İnci” en ünlü fablları arasındadır. Orta Çağ’da da çok büyük ilgi gören Phaedrus’un eserlerinin Avrupa ve İngiltere’de düz yazı ve manzum çevirileri yayımlanır. Bunların çoğu Romulus adlı bir derlemeye dayanır. Phaedrus’un kimliği zamanla unutulduğu için, bazı uzmanlar Romulus’un, yazarın adı olduğunu varsaydılar. 18. yüzyıl başında Parma’da Phaedrus’un 30’u yeni, toplam 64 fablının bulunduğu bir el yazması ortaya çıkarılmıştır. Daha sonra Vatikan’da bir başka el yazması bulunmuş ve 1831 yılında yayımlanmıştır. Sonraki araştırmalar, Phaedrus’un manzum ölçüsüyle yazılmış 30 fablını daha ortaya çıkarmıştır.
[2] Petito principi ya da döngüsel nedensellik; fasit daire, safsata, kendi kendini kanıtlayan önerme, bir düşünceyi ortaya koyarken ya da anlamaya çalışırken yapılan yanlış çıkarsamadır. Safsatalar ilk bakışta geçerli ve iknâ edici gibi görülebilir ise de yakından bakıldığında kendilerini ele veren sahte argümanlardır. Safsataların farkına varmak, onları geçerli ve sağlam argümanlardan ayırmak önemli bir eleştirel düşünme becerisidir. Günlü yaşamda da sıklıkla karşılaştığımız safsataların birçok türü vardır. Bir örnek vermek gerekirse… “İngilizce konuşuyorum, o hâlde İngilizim.” Bu argüman içinde gizli öncül olarak "bütün İngilizce konuşanlar İngilizdir." öncülü ve iddiası yer alır. Ancak ve öncül yanlış olduğu için sonuç de teknik olarak yanlıştır.
FAYDALANILAN KAYNAKLAR
---, “İnformel Safasatalar”, https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/64165/mod_resource/content/0/Konu.pdf, Erişim Tarihi: 24.05.2025.
---, Mantık Hataları, Bilişsel Önyargılar ve Safsatalar, https://evrimagaci.org/akademi/ mantik-hatalari-bilissel-onyargilar-ve-safsatalar-23?srsltid=AfmBOoqQhQGW_ni6V327ZbKkjKBQIl4NroietX6Z8eL 8pTLfI7I5VlKK, Erişim Tarihi: 03.06.2025.
--- , “Phaedrus Kimdir?”, https://www.nkfu.com/ phaedrus-kimdir/, Erişim Tarihi: 24.05.2025.
---, “Safsata”, https://tr.wikipedia.org/wiki/Safsata, Erişim Tarihi: 03.06.2025.
Çağrı Mert Bakırcı, “Döngüsel Düşünme Mantık Hatası ve Hüsnükuruntu Safsatası (Petitio Principii)”, 27.08.2011, https://evrimagaci.org/dongusel-dusunme-mantik-hatasi-ve-husnukuruntu-safsatasi-petitio-principii-225?srsltid= AfmBOopTI46DeEkc shYgNBMfQtCmkwnmuZMZbKw-QlfxZW9JFj7V6_fp, Erişim Tarihi: 03.06.2025.
İrfan Paksoy, Bilgelik Okumaları (Kadimden Ortaçağ’a), Alka Yayınevi, İstanbul 2020.
