İki önceki mâkalemde, devam eden I. Dünya Savaşı’nda 5 Haziran 1916 tarihinde, yurttaşı olduğu Osmanlı Devleti’ne isyan eden, İngilizler tarafından kullanılan ve sonu da pek hazin olan Şerif Hüseyin’in öz yaşamından, bir önceki makâlemde de devam eden I. Dünya Savaşı’nda İngilizlere bölgede destek verme ve tebaası olan Osmanlı Devleti’ne isyan etme karşılığında Arabistan yarımadasından Toros dağlarına kadar toprakları içine alan bir Arap devletinin kurulması konusunda İngilizlerin kendisine destek vermesi konusunda 1915 yılı ikinci yarısından 1916 yılı başına kadar Şerif Hüseyin ile Mısır’daki İngiliz Yüksek Komiseri Henry McMahon arasında gerçekleşen mektuplaşmalardanbahsetmiştim. Bugünkü makâlemde de Şerif Hüseyin’in liderliğinde 5 Haziran 1916 tarihinde başlayacak olan Haşimî Arap İsyanı hazırlıklarından bahsedeceğim.
İngiltere’nin bölgesel çıkarları …
İngiltere’nin, sömürgesi olan Hindistan yolunun bekâsıaçısından büyük önem arz eden Mısır’da İngilizler tarafından büyük bir askerî varlık bulundurulmaktaydı. Bunun sebebi ise Hindistan’a giden - Hindistan’dan gelen ticaret yolu üzerinde bulunan son derece önemli bir ticarî suyolu olan Süveyş Kanalı‘nın bu coğrafyada bulunmasıydı.
I. Dünya Savaşı başlarında Osmanlı Devleti egemenliğindeki Basra’yı işgâl eden (21.11.1914) İngilizler hem Hindistan yolunu hem de İran petrollerini emniyet altına almıştı.
İngiltere, Hindistan yolu üzerindeki önemli bir suyolunu coğrafyasında bulunduran Mısır’ın bekâsı için, bu coğrafyanın doğusunda İngiltere’ye müzâhir ve/veya kontrolünde olan tampon bölge ve devlet(çik)ler kurmak istiyordu.
İngiltere’nin bu stratejik güvenlik ihtiyacı da Osmanlı Devleti’nin Orta Doğu topraklarının, İngiltere çıkarlarına göre yeniden düzenlenmesini gerektiriyordu.
İngilizler, Orta Doğu’nun yeniden şekillendirilmesine yönelik bu çabalarını, ABD Başkanı Woodrow Wilson’ın [1] Orta Doğu’ya müdâhil olmasına fırsat vermeden sonuçlandırmak istiyordu.
İngilizler gerek Orta Doğu’yu yeniden şekillendirmek gerekse de Orta Doğu’da Osmanlı Devleti’ne karşı dengede devam etmekte olan savaşı kendi lehine döndürmek için tüm ümidini Şerif [2] Hüseyin [3] kanalıyla Osmanlı Devleti’ne karşı çıkarılacak bir Arap İsyanına bağlamıştı.
Kıtchener’ın düşünceleri…
İngiltere Savaş Bakanı Lord Kitchener, Orta Doğu’yu Osmanlı Devleti’nden koparmak istiyordu.
Batı (Avrupa) Cephesi’nde devam eden savaşın bir cephe savaşına dönüştüğünü ve statik bir hâl aldığını gören Kitchener, Şerif Hüseyin’i kullanarak Orta Doğu’yu Osmanlı Devleti’nden koparıp bu coğrafyayı İngiltere çıkarlarına elverişli hâle getirmek istiyordu.
Arap emirler ve halklar Osmanlı’ya karşı ayaklandırılmak suretiyle bu topraklar Osmanlı’dan koparılabilir ve bu bölge İngiliz çıkarlarına uygun hâle dönüştürülebilirdi.
Kitchener’in bu düşüncesinin projeden uygulamaya dönüşmesi Kitchener’in isteğiyle İngiliz Kâbinesine alınan Mark Sykes’e [4] düşecekti. Kitchener’ın isteği üzerine İngiltere’nin Orta Doğu politikasından sorumlu kılınan Mark Sykes, bu bölgedeki çalışmalarında da Kitchener’ınpolitikalarına uygun hareket etti.
1915 yılında Orta Doğu’da yeniden inceleme gezisine çıkan (Savaş Bakanı Kitchener’in) Orta Doğu uzmanı Mark Sykesde Orta Doğu’da sonuç almadan İngiltere’nin savaşı kazanamayacağını anlamıştı.
Ertelenen İsyan…
Orta Doğu’yu dört bir yandan kuşatacak bir politika yürüten İngiltere 1912 yılından itibaren Şerif Hüseyin ile de temas kurmuştu. Şerif Hüseyin Mart 1915 ayında oğlu Faysal bin Hüseyin’i [5] Suriye üzerinden İstanbul ve Çanakkale’ye gönderip, Mart-Nisan aylarında oralarda incelemelerde bulunmasını, Padişah ve devlet ricâli ile yapılan görüşmelerde de kendisinin devlete bağlı olduğu algısını oluşturmaya çalışmasını istemiştir. Faysal, Mayıs ayı sonunda Medine’ye oradan da Haziran sonunda kardeşi Alibin Hüseyin [6] ile birlikte Mekke’ye döner. Faysal, Mekke’ye döndüğünde, babasına, Çanakkale’de İngilizlerin başarılı olamadığını ve Suriye’deki durumu anlatarak, planlanan ayaklanmanın geciktirilmesini tavsiye eder.
Not: Konu, farklı başlıklar altındaki sonraki makâlelerimde devam edecektir.
© 2025. Bu makâlenin içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereği kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.
SONNOTLAR
[1] Woodrow Wilson (28.12.1856 – 03.02.1924), ABD’li akademisyen, tarihçi ve siyasetçidir. ABD’nin 28. başkanıdır. 1912-1920 arasında iki dönem başkanlık yapmıştır. 1919 yılında Nobel Barış Ödülü’ne layık görüldü. Başkanlığı sırasında I. Dünya Savaşı çıkmıştır. Başkan Wilson savaşa katılmayıp tarafsızlıktan yana olsa da Almanların üç Amerikan gemisini batırması sonucu I. Dünya Savaşı'na katılmaya karar vermiştir. Wilson savaşı çabuk bitirme ve dünya barışını sağlama gerekçesiyle kendi ismiyle anılan Wilson İlkelerini açıklamıştır. çıkarmıştır. Ayrıca Wilson tüm ulusların bağımsızlığını korumak ve toprak bütünlüğünü sağlamak için bugünkü Birleşmiş Milletlerin öncülü olan Milletler Cemiyetinin kurulması konusunda da çağrıda bulunmuştur. 11 Kasım 1918 tarihinde ateşkes sürecinde Almanya'nın Wilson İlkelerini kabul etmemesi durumunda Almanya ile ayrı antlaşma yapacağını açıklamıştır.
[2] Şerif: Hz. Muhammed’in büyük torunu Hz. Hasan soyundangelenlere verilen ünvandır. Hz. Hüseyin’in soyundan gelenlere verilenunvan ise “seyit” şeklindedir.
[3] Şerif Hüseyin (1972-1931), 1908-1916 yılları arasında Mekke Şerifi, 1916-1924 arası Hicaz Kralı olan Arap lideri. 1893 -1908 döneminde İstanbul’da yaşadı. 1908 yılında Sultan II. Abdülhamit tarafından Mekke Şerifi olarak atandı. I. Dünya Savaşında Arapların bağımsızlığı için ayaklanma başlattı (05.06.1916) ve İngiltere’den de destek gördü. 1916 yılında bağımsızlığını ilan ederek kendini Hicaz Kralı ilan etti. Arabistanlı Lawrence ile birlikte isyana önderlik etti. Savaştan sonra kurulan bölgede kurulan İngiliz ve Fransız Manda yönetimlerini kabul etmeyerek, kendisini tüm Arap ulusunun kralı ilan etti. Versay Barış Antlaşmasını kabul etmemesi nedeniyle, İngilizlerle arası açıldı. İngilizlerin Şerîf Hüseyin’in iki oğlundan Abdullah’ı Ürdün, Faysal’ı Irak kralı yapması Şerîf Hüseyin’in Arap dünyasındaki itibarını iyice sarstı. Mart 1924 ayında TBMM tarafından halifeliğin kaldırılmasından sonra sonra, Mekke ve Medine'nin elinde olmasına dayanarak kendisini yeni halife ilan ettiyse de bu hareketi yakın çevresi dışında İslam dünyasının her yerinde tepkiyle karşılandı. Bu sıralarda Hicaz Krallığı, İngilizlerin desteklediği Suudi ve Vahhabî saldırılarıyla karşı karşıya kaldı. Bunun üzerine Hicaz Krallığını büyük oğlu Ali’ye devrederek (Ekim 1924) Akabe üzerinden Kıbrıs’a giderek İngilizlere sığındı. Devam eden Suudî – Vahhabi saldırıları sonucu Kasım 1925 ayında Hicaz Krallığı Suudî-Vahhabi kuvvetleri tarafından yıkıldı ve toprakları da işgâl edildi. Kıbrıs’taki sürgün hayatı, 1930 yılında rahatsızlanarak Ürdün Emîri olan oğlu Abdullah’ın yanına gidişine kadar sürdü. Bir yıl sonra de öldü ve Kudüs’te defnedildi.
[4] Mark Sykes (1879-1919). Yakın ve Uzakdoğu’da incelemeleri ve bu bölgelerin iktisadî ve siyasî durumları hakkında yazmış olduğu kitaplarla tanınmış bir İngilizdir. I. Dünya Savaşı sırasında Mezopotamya ve Suriye’deki Müttefik çıkarlarının sınırlarını tespit etmek için İngiltere tarafından Fransa ile görüşmeye memur edilmişti. 1916 yılındaki Sykes-Picot Antlaşmasını hazırlayanlardan biridir.
[5] Emir Faysal (1885-1933) Şerif Hüseyin’in üçüncü oğludur. Haşimi Arap İsyanında asi Arap birliklerine komuta etmiştir. 1920 yılında kurulan kısa ömürlü Suriye Krallığı (08.03-24.07.1920) ve ardından 1921 yılında İngiltere’nin mandasında kurulan Irak Krallığının ilk kralıdır.
[6] Ali bin Hüseyin (1879-1935), Mekke’nin "Büyük Şerif"'i olup, Ekim 1924 ile Kasım 1925 tarihleri arasında Hicaz Kralı olan kişidir.
KAYNAKLAR
Hülya Toker, “Birinci Dünya Savaşı’nda Mekke Emiri Şerif Hüseyin’in İsyanı”, Beşinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I, Gnkur.Bsmv., Ankara 1996.
David R. Woodward, World War I Almanac , Facts on File Inc. New York - USA 2009.
Kemâl Arı, Kemâl; I. Dünya Savaşı Kronolojisi, Gnkur.Bsmv., Ankara 1997.
Michael S. Neiberg, The World War I, New York University Press, New York-USA 2007.
Mustafa Bostancı, “Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Hicaz’a Hâkimiyet Mücâdelesi”, Gazi Akademik Bakış, Cilt 7, Sayı 14, Ankara 2014.
M. Talha Çiçek, “”Arap İhaneti" Meselesi: Ne İdi, Ne Oldu?”, Toplumsal Tarih, 29.06.2018.
İrfan Paksoy, Cihan Harbi’nde Osmanlı Devleti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2018.
Spencer C. Tucker; “Husayn İbn Ali, King (1856-1931)”, The Encyclopedia of World War I, Vol. II, (Ed.
Spencer Tucker), ABC-CLIO Inc., California - USA 2005.
