“Cahil bir insana,
dünyadaki bütün güzellikleri verseniz bile
bunlardan faydalanamaz.
Öncelikle, insanları eğitmek gerekir.
Bir kez eğitildiler mi, kendi yollarını kendileri bulurlar.”
Gaspıralı İsmail
Giriş…
Bugünün, Türk dünyasının aydınlanma liderlerinden merhum Gaspıralı İsmail Bey’in vefatının 109. yıldönümü olması münasebetiyle ilki bugün olmak üzere üç yazımızla merhumu ve faaliyetlerini anlatarak yâd edeceğiz.
İlk yılları…
Gaspıralı İsmail Bey 20 Mart 1851 tarihinde Kırım’ın Bahçesaray şehri yakınlarındaki Avcıköy’de doğmuştur. Gaspıra ise İsmail Bey’in babasının doğduğu yerin adıdır. İsmail Bey’in babası, Çarlık ordusundan emekli bir teğmen olan Mustafa Alioğlu, annesi Kırım asilzadelerinden İlyas Mirza Kaytazov’un kızı Fatma Hanım’dır. İsmail Bey, ilk öğrenimini Bahçesaray’da bir Müslüman okulunda aldıktan sonra, on yaşlarındayken Akmescit Erkek Ortaokuluna başlamış, burada iki yıl okuduktan sonra, önce (Rusya'nın Merkez Rusya Federal Bölgesi'nde Don Nehri'nin kollarından Voronej Nehri'nin kenarında bulunan şehir olan) Voronej’de bir askerî okula, ardından da Moskova’daki Harp Okuluna girmiş, 1867 yılında altıncı sınıftayken arkadaşı Mustafa Mirza Davidoviç ile Girit İsyanı’nda (1866-1869) Rum asilerine karşı mücâdele eden Osmanlı güçlerine katılmak üzere İstanbul’a gitmek için Kırım’a gelmiştir. Buradan gizlice Odesa’ya geçtiklerinde İstanbul’a gidemeden yakalandılar. Bu olay, Gaspıralı’nın askerî öğrenciliğinin sona ermesine sebep olduğundan Moskova’ya tekrar dönememiştir.
Eğitimciliğe adım atması…
İsmail Bey, 1868 yılında daha on yedi yaşındayken Bahçesaray’daki Zincirli Medresede Rusça öğretmenliğine başlamış, öğretmenliği esnasında da Rus edebî ve felsefî eserlerini okumuştur.
Paris ve İstanbul’daki günleri…
1872 yılında Kırım’dan ayrılarak İstanbul, Viyana, Münih ve Stuttgart üzerinden Paris’e gitmiş, Paris’te bulunduğu iki yıl süresince meşhur Rus edebiyatçısı İvan Turgenyev (1818-1883)’in yanında yardımcılık ve bunun yanı sıra tercümanlık yapmış, daha sonra, uzun zamandır hayalini kurduğu Osmanlı subayı olma amacıyla 1874 yılında İstanbul’a gitmiş, İstanbul’da kaldığı yaklaşık bir yıllık zaman zarfında, çok istediği subay olma fikrini gerçekleştiremeyince Kırım’a geri dönmüştür.
Yerel yönetimdeki görevi…,
1878 yılında Bahçesaray belediyesine başkan yardımcısı seçilen İsmail Bey, bir yıl sonra da başkanlığa getirilmiş ve 1884 yılına dek beş yıl boyunca bu görevde bulunmuştur.
Yayın faaliyetleri…
1881 yılında Akmescit’te çıkarılmakta olan Tavrida gazetesinde “Genç Molla” takma adıyla, daha sonraları kitap hâline de getirilen “Rusya Müslümanlığı” adını taşıyan yazılarını yazı dizisi hâlinde yayımlamış, Türkçe bir yayın organı çıkarmak için yaptığı resmî girişimleri reddedilmiş ise de gazetenin bütün içeriğinin Rusçasıyla birlikte yayınlanması şartıyla Türkçe bir gazete çıkarma izni almıştır. İlk sayısı 22 Nisan 1883 tarihinde Bahçesaray’da çıkan ve haftada bir gün yayınlanan bu gazetenin adı Tanzimat Dönemi Osmanlı aydınlarından İbrahim Şinasi Efendi’nin (1826–1871) Tercüman-ı Ahvâl’inden esinlenilerek konulan Tercümân-ı Ahvâl-i Zaman’dı. Daha sonra 1903 yılında haftada iki gün çıkarılmaya başlanan bu gazete, 1912 yılından itibaren de (yayın hayatına son verdiği 1918 yılına kadar) günlük olarak yayınlanmaya başlanmıştır.
Usûl-i Cedîd Okulları…
Gaspıralı, bir yandan gazete çıkarmaya gayret etmiş, bir yandan da "usûl-i cedîd" okulları (modern tarz / çağdaş okullar) üzerinde çalışmış, bu amaçla, yurt içi ve yurt dışı pek çok ziyaretlerde bulunmuştur.
Vefatı….
Yoğun faaliyetler içinde sağlığı giderek bozulan İsmail Bey 24 Eylül 1914 tarihinde Bahçesaray’da vefat etmiştir. Cenazesi Rusya İmparatorluğu’nun her tarafından gelen 6,000’i aşkın insanın katıldığı büyük bir törenle Bahçesaray’ın Salaçık civarında Kırım Hanlığı’nın kurucusu Hacı Geray Han’ın türbesi yakınlarında toprağa verilmiştir. Ölümü bütün Türk dünyasında büyük üzüntü doğurmuş ve gerek Rusya’da gerekse Türkiye’de basın aylarca onun hizmetlerini hayranlıkla anlatan yazılar yayınlanmıştır.
Not: Devamı bir sonraki makalemizde…
© 2023. Bu makalenin / yazının içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereği kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.
KAYNAKLAR
---; “Türk dünyasının büyük düşünce adamı: Gaspıralı İsmail”, 24.09.2020, https://www.aa.com.tr/ tr/portre/ turk-dunyasinin-buyuk-dusunce-adami-gaspirali-ismail/1982859, Erişim Tarihi: 23.09.2020.
---; “Türk Dünyası'nın çınarı İsmail Beğ Gaspıralı”, 27.05.2025, https://www.dunyabulteni.net/hayata-dair/turk-dunyasi-nin-cinari-ismail-beg-gaspirali-h331091.html, Erişim Tarihi: 18.09.2022.
Arslan, Mehmet; “Gaspıralı İsmail Beyin Eğitim Reformu ve Usûl-u Cedîd - Gaspıralı İsmail Beyin Yaşam Öyküsü ve Türk Fikir Hayatına Etkileri”, GAU Journal of Social and Applied Science, Volume 8, Issue 1, file: /// C:/Users/User/Downloads/GASPIRALI_ISMAIL_BEYIN_EGITIM_REFORMU_VE.pdf, Erişim Tarihi: 18. 09.2022.
Devlet, Nadir; “Yusuf Akçura’nın Hayatı ((2 Aralık 1876 – 11 Mart 1935)”, 05.02.2019, https://www.altayli. net/yusuf-akcuranin-hayati-1876-1935.html, Erişim Tarihi: 18.09.2022.
Hekimoğlu, Vecihi Sefa Fuat; “İsmail Bey Gaspıralı ve Türk Birliği İdeali”, 27.01.2021, https://www. ergenekun.net/ismail-bey-gaspirali-ve-turk-birligi-ideali.html, Erişim Tarihi: 18.09.2022.
Kırımlı, Hakan; “Gaspıralı, İsmail Bey”, TDV İslam Ansiklopedisi, İSAM, Cilt 13, İstanbul 1996.
Paksoy, İrfan; “İsmail Gaspıralı, Cedidcilik ve Sonrasına Etkileri…”, Milli Devlet, 25 09.2022.
Şimşek, Ayşe; Türk dil briliğinin dikir adamı: İsmail Gaspıralı”, 24.09.2022, https://www.trthaber.com/haber/ kultur-sanat/turk-dil-birliginin-fikir-adami-ismail-gaspirali-566054.html
Yalvar, Cihan; “Türk Dünyasının Sönmeyen Ateşi: İsmail Bey Gaspıralı (1851-1914)”, Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, Cilt 1, Sayı 2, Haziran 2017, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/314422, Erişim Tarihi: 24.09.2022.
